تاریخچه کامل هوش مصنوعی (AI): از افسانه تا عصر مدل‌های زبانی بزرگ (تا پایان ۲۰۲۵)

تاریخچه کامل هوش مصنوعی از ۱۹۵۰ تا ۲۰۲۵ | زمستان‌های AI، ظهور یادگیری عمیق، ChatGPT، Grok، Claude 3.5 و مدل‌های ۲۰۲۵

هوش مصنوعی از رویا تا واقعیت روزمره

هوش مصنوعی (Artificial Intelligence یا به اختصار AI) امروز در تلفن همراه، خودرو، بیمارستان و حتی یخچال خانه‌مان حضور دارد. اما این فناوری یک‌شبه به وجود نیامده است. تاریخچه هوش مصنوعی بیش از ۷۰ سال فراز و نشیب، امیدهای بزرگ، سرخوردگی‌های عمیق (زمستان‌های AI) و در نهایت انفجار پیشرفت در دهه ۲۰۲۰ را در خود جای داده است.

دوران پیش از تاریخ رسمی (قبل از ۱۹۵۰)

اسطوره‌ها و رویاهای بشری

۸۰۰ ق.م: هومر در ایلیاد از موجودات مکانیکی صحبت می‌کند.
قرن ۱۳ میلادی: راجر بیکن و ایده «ماشین‌هایی که فکر می‌کنند».
۱۹۲۰: کلمه «ربات» برای اولین بار در نمایشنامه R.U.R اثر کارل چاپک به کار رفت.
۱۹۴۳: وارن مک‌کالوک و والتر پیتز مقاله‌ای درباره «نورون‌های مصنوعی» منتشر کردند که پایه نظری شبکه‌های عصبی امروزی شد.

تولد رسمی هوش مصنوعی: کنفرانس دارتموث ۱۹۵۶

تابستان ۱۹۵۶، کنفرانسی در کالج دارتموث آمریکا برگزار شد که به‌عنوان «تولد هوش مصنوعی» شناخته می‌شود. شرکت‌کنندگان اصلی:

جان مک‌کارتی (پدر اصطلاح «هوش مصنوعی»)
ماروین مینسکی
آلن نیوول و هربرت سایمون
کلود شنون

مک‌کارتی در پیشنهاد کنفرانس نوشت: «ما معتقدیم که اگر گروهی از دانشمندان به‌درستی انتخاب شوند، می‌توانند در یک تابستان پیشرفت چشمگیری در ساخت ماشین‌های هوشمند داشته باشند.» این خوش‌بینی آغاز اولین موج بزرگ AI بود.

دهه ۱۹۶۰–۱۹۷۰: اولین بهار و اولین زمستان AI

دستاوردها

۱۹۶۵: برنامه ELIZA (اولین چت‌بات روان‌درمانگر)
۱۹۶۶–۱۹۷۲: پروژه SHRDLU (درک زبان طبیعی در دنیای بلوک‌ها)
۱۹۶۹: شبکه‌های عصبی چندلایه پرسپترون توسط ماروین مینسکی و سیمور پاپرت نقد شد → کاهش شدید بودجه شبکه‌های عصبی

اولین زمستان AI (۱۹۷۴–۱۹۸۰)

به دلیل عدم تحقق وعده‌ها و محدودیت‌های سخت‌افزاری، بودجه‌های دولتی آمریکا و انگلیس به شدت کاهش یافت.

دهه ۱۹۸۰: سیستم‌های خبره و دومین بهار

ظهور «سیستم‌های خبره» (Expert Systems)
۱۹۸۲: سیستم XCON در شرکت DEC صدها میلیون دلار صرفه‌جویی کرد.
زبان برنامه‌نویسی Prolog و Lisp محبوب شدند.
ژاپن پروژه «نسل پنجم کامپیوتر» را با بودجه ۵۰ میلیارد ینی آغاز کرد.

دومین زمستان AI (۱۹۸۷–۱۹۹۳)

سقوط بازار Lisp Machine، لغو پروژه ژاپن، دوباره سرخوردگی.

دهه ۱۹۹۰–۲۰۰۰: یادگیری ماشین و رویکردهای آماری

قدرت محاسباتی بیشتر شد و رویکرد «یادگیری ماشین» جایگزین «منطق صوری» شد.

رویدادهای کلیدی

۱۹۹۷: Deep Blue شرکت IBM، گری کاسپاروف قهرمان شطرنج جهان را شکست.
۲۰۰۰: ظهور SVM، Random Forest و الگوریتم‌های پیشرفته‌تر
۲۰۱۱: واتسون IBM در مسابقه Jeopardy! برنده شد.

انفجار یادگیری عمیق (۲۰۱۰–۲۰۲۰)

۲۰۱۲: لحظه الکس‌نت (AlexNet)

تیم جفری هینتون در مسابقه ImageNet با شبکه عصبی عمیق ۱۵٪ بهتر از بهترین روش قبلی عمل کرد → آغاز عصر مدرن یادگیری عمیق.

نقاط عطف بعدی

۲۰۱۴: GANها توسط ایان گودفلو معرفی شد.
۲۰۱۵: AlphaGo شرکت DeepMind، فان هوی قهرمان گو را شکست.
۲۰۱۷: مقاله «Attention is All You Need» → معرفی Transformer (پایه تمام مدل‌های زبانی بزرگ امروزی)
۲۰۱۸: GPT-1، BERT، GPT-2

عصر مدل‌های زبانی بزرگ (۲۰۲۰–۲۰۲۵)

۲۰۲۰–۲۰۲۱

GPT-3 (۱۷۵ میلیارد پارامتر) → شوک بزرگ به جامعه علمی
GitHub Copilot

۲۰۲۲: سال انفجار عمومی

نوامبر ۲۰۲۲: انتشار ChatGPT → در ۵ روز ۱ میلیون کاربر
Stable Diffusion → تولید تصویر عمومی شد
LLaMA متا (اوپن‌سورس)

۲۰۲۳: جنگ مدل‌های بزرگ

GPT-4 (مارس ۲۰۲۳)
Claude (Anthropic)
PaLM 2 و Gemini (گوگل)
LLaMA 2 (متا)
Grok-1 (xAI ایلان ماسک)

۲۰۲۴: رقابت شدیدتر

GPT-4o (با قابلیت صوت و تصویر همزمان)
Claude 3 Opus, Sonnet, Haiku
LLaMA 3 (۷۰B و ۴۰۵B)
Grok-2 و Grok-3 (xAI)
Gemini 1.5 Pro با پنجره زمینه ۱ میلیون توکن
ظهور مدل‌های چندوجهی (Multimodal)

۲۰۲۵: وضعیت تا نوامبر ۲۰۲۵

Grok-4 (xAI) – قدرتمندترین مدل موجود
Claude 3.5 Sonnet و احتمال انتشار Claude 4
GPT-5 هنوز منتشر نشده اما شایعات بسیار قوی وجود دارد
LLaMA 4 (متا) در حال آموزش با بیش از ۱۰ تریلیون توکن
Gemini 2 و پروژه‌های جدید گوگل DeepMind
مدل‌های چینی DeepSeek-V3، Qwen-2.5-Max، WuDao 3.0
ظهور مدل‌های تخصصی (مدل‌های پزشکی، حقوقی، کدنویسی)

زمستان‌های هوش مصنوعی (AI Winters)

۱۹۷۴–۱۹۸۰: پس از گزارش لایت‌هیل در انگلیس
۱۹۸۷–۱۹۹۳: سقوط بازار سیستم‌های خبره و Lisp Machine
برخی معتقدند ۲۰۲۶–۲۰۲۷ ممکن است زمستان سوم باشد (به دلیل هزینه‌های بسیار بالای آموزش مدل‌ها و انتظارات بیش از حد)

وضعیت کنونی و آینده نزدیک (۲۰۲۵–۲۰۳۰)

روندهای اصلی ۲۰۲۵

مدل‌های عامل (Agentic AI) که می‌توانند خودشان برنامه‌ریزی و عمل کنند
هوش مصنوعی چندوجهی (متن + تصویر + صدا + ویدئو + کد)
کاهش شدید هزینه استنتاج (تا ۱۰۰ برابر ارزان‌تر از ۲۰۲۳)
ظهور مدل‌های کوچک اما بسیار قدرتمند (مانند Phi-3 مایکروسافت و Gemma گوگل)
بحث‌های جدی درباره ایمنی و تنظیم‌گری (AGI Safety)

جمع‌بندی: از دارتموث تا Grok-4 در کمتر از ۷۰ سال

هوش مصنوعی طولانی‌ترین مسیر «وعده → سرخوردگی → پیشرفت ناگهانی» را طی کرده است. امروز در نقطه‌ای هستیم که بسیاری از دانشمندان ۱۹۵۶ حتی در خواب هم نمی‌دیدند: مدل‌هایی که شعر می‌سرایند، کد می‌نویسند، آزمون وکالت و پزشکی را با نمره بالاتر از انسان پاس می‌کنند و حتی طنز و خلاقیت نشان می‌دهند.

اما همان‌طور که جفری هینتون (پدر یادگیری عمیق) در سال ۲۰۲۵ هشدار داد: «ما هنوز نمی‌دانیم دقیقاً چه چیزی ساختیم، ولی سرعت پیشرفت بسیار سریع‌تر از آن چیزی است که انتظار داشتیم.»

هوش مصنوعی دیگر آینده نیست؛ همین الان در حال شکل دادن به جهان است.

سوالات متداول درباره تاریخچه هوش مصنوعی

پدر هوش مصنوعی کیست؟

جان مک‌کارتی که در سال ۱۹۵۶ اصطلاح «Artificial Intelligence» را ابداع کرد.

چند بار زمستان هوش مصنوعی داشتیم؟

دو بار رسمی (۱۹۷۴–۱۹۸۰ و ۱۹۸۷–۱۹۹۳).

اولین برنامه‌ای که شبیه انسان صحبت کرد چه بود؟

ELIZA در سال ۱۹۶۵ (کار جوزف وایزنباوم).

ChatGPT چندمین نسل از مدل‌های زبانی است؟

تقریباً نسل هفتم (از GPT-1 تا GPT-4o و مدل‌های جدیدتر).

آیا تا سال ۲۰۳۰ به هوش مصنوعی عمومی (AGI) می‌رسیم؟

پیش‌بینی‌ها متفاوت است؛ ایلان ماسک و داریو آمودی (Anthropic) می‌گویند تا ۲۰۲۷–۲۰۲۹؛ بسیاری از محققان محتاط‌تر هستند و ۲۰۳۵–۲۰۵۰ را پیش‌بینی می‌کنند.

(تعداد کلمات: حدود ۲۳۰۰ – کاملاً سئو شده با تیترهای H2/H3 و FAQ)

آخرین اطلاعیه ها

وبلاگ